Sivas Yöresi Tülüce Dokumaları “geve, hopan, tülü, tülüce, filik…” denilen post benzeri uzun tüylü dokumalar, uzun yıllardan beri Anadolu’da ve Fırat havzasında dokuna gelmiş; fakat bugün artık unutulmaya yüz tutmuştur.[1]
Neriman Görgünay, bu çeşit dokumaların kilimden halıya geçiş döneminde meydana çıktığını ileri sürmektedir. Nitekim “Doğu Yöresi Halıları” adlı eserinde “…kanıma göre, geve adı verilen bu yaygı, kilimden halıya geciş sırasındaki dönemde, hayvan derilerini örnek alarak suni post dokuduğunu öne süren yazarların iddialarını doğrulamaktadır”[2] dedikten sonra şu bilgiyi vermektedir: “Kars ve yöresinde halılara geve adı verilmektedir. Bu adlandırma geve ile halı arasındaki bağlantıyı göstermek ve gerekse eski yöntemlerin bugün de uygulandığını kanıtlamak bakımından çok ilginçtir. Halı gibi yer tezgahında dokunan(Sivas ve yöresinde ıstar tezgahlarda) geve’’de (halıda yün ipliğinden ilmek yapıldığı halde) bükülmemiş ve sadece boyanmış saçak yünlerinden ilmek yapılmaktadır. Bu ise, geve ile halı arasında bir ilişki olduğunu ve yıllardan beri aynı geleneği bağlı kalındığını göstermektedir.”[3]
Yine Görgünay’ın verdiği bilgilere göre, tülüce dediğimiz bu dokuma çeşidi bin yıl kadar önce Türkler tarafından bilinmekteydi. Kaynaklara göre M.S. 930 yıllarında Tiflis ve Çıldır arasındaki Türkler tarafından yapılmaktaydı.[4]
Tülüce konusunda, Sayın Görgünay’ın dışında ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır. Sivas yöresinde dokunmakta olan tülüceler konusunda Emin Kuzucular, Mut yöresinde ise Hilmi Dulkadır çok kısa bir bilgi ile yetinmişlerdir.[5]Benim bu araştırmam Sivas yöresindeki ilk çalışmadır.
TÜLÜCENİN ADLANDIRILMASI
Tülüce adını verdiğimiz bu dokuma çeşidi, Sivas yöresinde “tülüce”[6] Ağrı’nın çeşitli köylerinde “geve”[7], Kayseri Pınarbaşı ilçesindeki Kırkgeçit, Hacı Murat Kefenli yaylalarındaki yörüklerde(Göğe Bakanlı, Kelebekli, Sarıkeçili, Tekeli), “filikli”[8] Taşeli yöresi Türkmenlerinde “tülüce”[9] adıyla adlandırıldığı gibi Anadolu’nun muhtelif yerlerinde “hopan, tül, tülüce” adlarıyla adlandırılmaktadır.[10]
TÜLÜCENİN KULLANILDIĞI YERLER
Tülüce, Sivas yöresinde:
- Yatak örtüsü,
- Duvar süsü
- Beşik örtüsü
- Makat/sedir örtüsü
- Karyola örtüsü
- Namazılık olarak kullanılır.[11]
Ayrıca bu teknikle kış ayları için başlık, eldiven ve çorap da dokunur. Kayseri-Pınarbaşı yaylalarında yaylayan yörükler develeri için süs örtüsü, çuvallar için örtü olarak kullanırlar.[12] Mut yöresinde ise, sedir örtüsü ve minder olarak kullanılmaktadır.[13]
TÜLÜCE DOKUYAN YÖRELER
Sivas yöresi: Divriği(Yellice, Karasar, Mumsal, Ödek), Kangal(Çetinkaya, Tabanözü, Dışlık, Bulak), Şarkışla(Elbeyli yöresi, Deliilyas, Tonus, Ağcakışla, Kavlak, Yapalı, Keçili…), Yıldızeli(Büyükağören, Direkli, Kale, Güney, Hanlı); ayrıca Suşehri ve Koyulhisar ilçelerine bağlı köyler.
Türkiye genelinde: Yozgat(Akdağ), Kayseri(Pınarbaşı), Tokat(Çamlıbel ve Kızık), Kars, Ağrı, Taşeli yöresi Türkmenleri.
Türkiye dışında: Görgünay, Türkiye dışında tülüce dokunan yerler hakkında şöyle söylemektedir:”… ayrıca Yugoslavya’da bir Türk köyü olan Vranafça’da uzun yıllar tülüce yapıldığı yine araştırmalar ile tespit edilmiştir. Türkistan’dan bu yana yüzyıllar boyu dokunmuş olan bu dokumayı biz dünyaya tanıtmamışız. Fakat Yugoslavya ve Yunanistan bugün bu dokumayı endüstrileştirmiş, Avrupa piyasalarına sürmüştür. Battaniye, köşe yastıkları işçilerimiz tarafından alınıp götürülmektedir.”[14]
TÜLÜCENİN FİYATLARI
Tülüce dokumalar metrekare hesabına göre satılmazlar. Göz kararına göre kalitesi de dikkate alınarak pazarlık usulü ile satılırlar. Sivas’taki halı tüccarları Sivas yöresi tülücelerinin 150-600 bin lira arasında değişen bir fiyatla satıldığını söylediler(Ocak 1990).[15]
TEKNİK ÖZELLİKLER
a.Tezgah:
Tülüce dokumalar Sivas yöresinde “ilkel dik tezgah-ıstar tipi” tezgahlarda dokunur. Bu tezgahların boyları muhteliftir. Dokunacak kilimin özelliğine göre tezgah seçilir.
Tezgah; mazı, çiti çubuğu, kücü ağacı ve varangelen’den oluşur. Tezgah otuz derece meyille hazırlanır.[16]
Bu tezgahlarda çeyizlik kilimler, evde kullanılan kilimler, masura kilimler, çullar, cecimler, tülüceler, kaymalar, ticari kilimler(Emlak kilimleri, Güzyüz kilimleri, Gedik kilimleri, Elbeyli kilimleri, Tonus kilimleri…) dokunur.[17]
b.Malzeme:
1.Eriş(çözgü) ipliği: En uzun ve sağlam yünler eriş için ayrılır. Bunların bükülmeleri ile elde edilen birinci kalıte ipe “zulal” denir.
2.Atkı(çalma, tapan) ipliği: Orta boy yünlerden ikinci kalite ip eldeedilir. Bu yünler ilme(halı dokumada) ve atkı(halı ve kilim dokumada) için kullanılır.
3.Saçak: Tülücenin saçakları genellikle tiftik(filik)’ten olur. Filik bulunmazsa yün kullanılır. Tiftik keçilerinin tiftikleri kırklıkla itina ile alınır. Temizce yıkandıktan sonra taranmadan boyanır. Tülücelerde sarı, siyah, yeşil ve al renkler hakimdir. Eğrilmeyen bu tiftiklerden küçük demetler yapılır. Saçak için kullanılacak tiftikler Konya, Afyon, Ankara, Yozgat(Akdağ), Şarkışla ve Yıldızeli gibi yörelerden temin edilir.
TÜLÜCENİN DOKUNMASI
Tülüceler, düz kilim dokuma tekniği ile ıstar tipi tezgahlarda dokunur. Tülüce dokumalarda eriş(çözgü) daha kalın, atkı daha incedir. Çözgü ve atkı ipliği boyasızdır.
Sivas yöresinde kilim aralarına “çubuk” adı verilir. İlkin 1.5 cm. kalınlığında bir sıra dokunur. Buna ince çubuk denir. Bunun ardından tülüceyi Meiden getiren saçaklar geleneksel Türk düğümü(Gördes-kapalı düğüm) ile erişe dolanır(düğümlenir) ve kirkitle sıklanır. Daha sonra yine 1.5 cm. kalınlıkta ince çubuk(sıra) dokunur. Bunu 8-10 cm. kalınlıktaki kalın çubuk(sıra) takip eder. Çubuklar hep aynı renktedir. Kalın çubuktan sonra tekrar ince çubuk atılır(dokunur). Bunu yeniden 8-10 cm. kalınlıktaki kalın çubuk takip eder.
Bazen de 3’er cm. aralıklı kilim dokumalar görülür. Bu çeşit dokumalarda da birinci çubuk dokunduktan sonra ikinci çubukta saçak düğümlenir. Üçüncü çubuk dokunduktan sonra, dördüncü çubuğa geçerken yeniden saçak düğümlenir. Bu şekilde dokuma işlemi devam eder.
Tiftik saçaklar 10-12 cm. arasında değişir. Seyrek aralıklı dokumalarda renkli kilim araları görüldüğü halde, sık aralıklı dokumalarda sadece renkli saçaklar görülür. Bunlar renkli post havası verir. En makbul tülüceler de sık aralıklı tülücelerdir.
TÜLÜCENİN BOYUTLARI
Tülücenin boyutları, kullanılış amacına göre değişmektedir. Sivas yöresinde dokunmakta olan tülüceler şu boyutlardadır:
Makat üstü: 120 x 300 cm.; diğerleri 70 x 130, 80 x 150, 100 x 200, 120 x 190, 120 x 200, 120 x 220, 125 x 225, 135 x 220; Kayseri-Pınarbaşı yörükleri ise deve örtüsü olarak 100 x 250, çuval üstü olarak 100 x 600 cm. boyutlarında dokumaktadırlar.[18]
TÜLÜCENİN DESENLERİ
Tülücede renkler, desenler saçak örgüsü ile sağlanır. Bu da dokuyucunun ustalığına ve yaratıcılığına bağlıdır. Tülüceler ilk bakışta kaba görünümlü iseler de çok sanatkarlık isteyen bir dokuma türüdür. Herkes tülüce dokuyamaz.[19]
Tülüce dokumalar desenlerine göre beşe ayrılırlar:
- Düz kilim desenli tülüceler
- Dikdörtgen desenli tülüceler
- Kare desenli tülüceler
- İç içe kare desenli tülüceler
- Baklava dilimli tülüceler.[20]
[1] . Neriman Görgünay’ın özel notları.
[2] .Neriman Görgünay, Doğu Yöresi Halıları, İş Bankası Kültür Yayınları: 163, Ankara-?, s.138
[3]. Görgünay, a.g.e., s.138
[4] .Neriman Görgünay’ın özel notları.
[5] .Emin Kuzucular, Şarkışla’da Kilim ve Kilimcilik, Sivas Folklaru, Sayı: 48, 49, 50, 51; Hilmi Dulkadir, Mut ve Çevresinde Milli El Sanatlarımız(Istar Dokuma), Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı Çıraklık ve Yaygın Eğitim Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1985.
[6] .Kuzucular, a.g.m.
[7] .Görgünay, a.g.e., s.138
[8] .Mustafa Çakmak, Hassa-Hatay(C.Ü. MYO Öğrenci)
[9] .Dulkadir, a.g.e., s.23
[10] . Neriman Görgünay’ın özel notları.
[11] . Kuzucular, Şarıkışla’da Kilim…, Sivas Folkloru, Sayı: 50, Mart 1977, s.20
[12] .Mustafa Çakmak
[13] Dulkadir, a.g.e., s.23
[14] .Neriman Görgünay’ın özel notları.
[15] .Kaynak şahıslar: Mehmet Sepik, Divriği-Ortaköy 1929, Ali Kan, Divriği-Ortaköy 1946, Cemalettin Yılmaz, Sivas 1967.
[16] . Kuzucular, Şarkışla’da Kilim…, Sivas Folkloru, Sayı: 48, Ocak 1977, s.19-20
[17] . Kuzucular, Şarkışla’da Kilim…., Sivas Folkloru, Sayı: 49, s.22-23 ve Sayı: 50, s. 20-21.
[18] .M.Sepik, A.Kan, C.Yılmaz.
[19] .Kuzucular, Şarkışla’da Kilim…., Sivas Folkloru, Sayı: 50, s.20
[20] Kutlu Özen, Sivas Yöresi Tülüce Dokumaları, Türkiye İş Bankası, Kültür ve Sanat /Sivas Özel Sayısı, Sayı: 6, Haziran 1990, s.31-34
Yazar Kutlu Özen 